Η ελληνική γλώσσα προέκυψε, στο αρχικό της στάδιο, από δύο προγονικές της μορφές:
α) την Πρωτο-ελληνική [2500 - 2000 π.Χ.]
β) την Πρώιμη ελληνική [2000 - 1400 π.Χ.]
Στην συνέχεια εξελίχθηκε περαιτέρω και διακρίνεται σε 4 μεγάλες περιόδους:
1) την Αρχαία ελληνική γλώσσα
[από το 1400 π.Χ. (ύστερη μυκηναϊκή εποχή) έως τον 4ο αι. π.Χ. (323 π.Χ., θάνατος Μ. Αλεξάνδρου) με τις διάφορες διαλέκτους της (δωρική, ιωνική, αιολική κλπ.)]
2) την Μεταγενέστερη ή Ελληνιστική ή Αλεξανδρινή ή Κοινή γλώσσα
[από τον 3ο αι. π.Χ. έως τον 4ο ή τον 6ο αι. μ.Χ. (330 μ.Χ. ίδρυση Κων/πολης ή 527-565 μ.Χ., εποχή Ιουστινιανού Α')]
3) την Μεσαιωνική ή Βυζαντινή γλώσσα
[από τον 5ο ή 6ο αι. έως και τον 17ο αι.]
4) την Νεότερη ή Νεοελληνική γλώσσα
[από τον 18ο αι. έως σήμερα].
είτε α) από λαϊκές λέξεις
είτε β) από λόγιες λέξεις.
Α. Οι λαϊκές λέξεις προέρχονται:
1) είτε από ελληνικές αρχαίες, ελληνιστικές ή μεσαιωνικές λέξεις,
οι οποίες παραμένουν στο λόγο:
i) απαράλλαχτες (π.χ. γη, δύο, ουρανός) ή
ii) παραλλαγμένες (π.χ. δέντρο < δένδρον, παλιός < παλαιός)
2) είτε από ξένες λέξεις,
τις οποίες δανείστηκε ο ελληνικός λαός από άλλες γλώσσες και διακρίνονται σε:
α) δάνειες, όταν προέρχονται από μη ελληνικές ρίζες (π.χ. σάντουιτς < αγγλική sandwich, λικέρ < γαλλική liqueur) και
β) αντιδάνεια, όταν προέρχονται από ελληνικές λέξεις που επιστρέφουν παραλλαγμένες μετά από τη διάδοσή τους σε άλλες γλώσσες (π.χ. διαμάντι < ιταλ. diamante < λατ. diamas < αρχ. αδάμας).
Β. Οι λόγιες λέξεις προέρχονται:
1) είτε από παλαιές αχρηστευμένες λέξεις,
τις οποίες οι λόγιοι, οι μορφωμένοι, τις επανέφεραν στο λόγο (π.χ. καθηγητής, κατάστημα)
2) είτε από νεόπλαστες λέξεις,
τις οποίες έπλασαν οι λόγιοι (π.χ. αστεροσκοπείο, τηλεόραση).
α) είτε με την παραγωγή μιας λέξης από μια άλλη λέξη
β) είτε με τη σύνθεση μιας λέξης από δύο άλλες λέξεις.
Α. Στην παραγωγή των λέξεων,
ριζική ονομάζεται η λέξη που δεν προέρχεται από κάποια άλλη (π.χ. άστρο, δέντρο),
παράγωγη ονομάζεται η λέξη που προέρχεται από κάποια άλλη λέξη, την πρωτότυπη, αν προστεθεί στο θέμα της μια παραγωγική κατάληξη (π.χ. λαμπ-τήρας < λάμπω, τραπεζ-ικός < τράπεζα).
Β. Στην σύνθεση των λέξεων,
σύνθετη ονομάζεται η λέξη που σχηματίζεται από δύο άλλες λέξεις, το α΄ συνθετικό και το β΄ συνθετικό, αν ενωθούν τα θέματά τους (π.χ. ανεμόβροχο < άνεμος + βροχή, κρασοπότηρο < κρασί + ποτήρι).
Προστέθηκαν, επίσης, πίνακες με ιδιαίτερες κατηγορίες λέξεων (όπως τα γράμματα του αλφαβήτου, τα ονόματα των μηνών, των χημικών στοιχείων, τα κύρια ονόματα, τα τοπωνύμια και εθνωνύμια), με σκοπό την ευκολότερη αναζήτηση και απομνημόνευση.
Είναι συγκινητικό να ανακαλύπτει κανείς μέσα στο γενεαλογικό δένδρο μιας λέξης την ιδιαίτερη ιστορία που μπορεί αναπάντεχα να κρύβει, την μνήμη τόσων γενεών μυστηριακά διατηρημένη μέσα στον αρμό των συλλαβών της. Και είναι συγκλονιστικό να διαπιστώνεις, τελικά, μέσα από αυτή την ενασχόληση τον πλούτο, την αφομοιωτική ικανότητα αλλά κυρίως την χαρισματική διάσταση και ευελιξία που διαθέτει η ελληνική γλώσσα.
1) την Αρχαία ελληνική γλώσσα
[από το 1400 π.Χ. (ύστερη μυκηναϊκή εποχή) έως τον 4ο αι. π.Χ. (323 π.Χ., θάνατος Μ. Αλεξάνδρου) με τις διάφορες διαλέκτους της (δωρική, ιωνική, αιολική κλπ.)]
2) την Μεταγενέστερη ή Ελληνιστική ή Αλεξανδρινή ή Κοινή γλώσσα
[από τον 3ο αι. π.Χ. έως τον 4ο ή τον 6ο αι. μ.Χ. (330 μ.Χ. ίδρυση Κων/πολης ή 527-565 μ.Χ., εποχή Ιουστινιανού Α')]
3) την Μεσαιωνική ή Βυζαντινή γλώσσα
[από τον 5ο ή 6ο αι. έως και τον 17ο αι.]
4) την Νεότερη ή Νεοελληνική γλώσσα
[από τον 18ο αι. έως σήμερα].
- - - - -
Οι λέξεις της Νεοελληνικής γλώσσας κατάγονται:είτε α) από λαϊκές λέξεις
είτε β) από λόγιες λέξεις.
Α. Οι λαϊκές λέξεις προέρχονται:
1) είτε από ελληνικές αρχαίες, ελληνιστικές ή μεσαιωνικές λέξεις,
οι οποίες παραμένουν στο λόγο:
i) απαράλλαχτες (π.χ. γη, δύο, ουρανός) ή
ii) παραλλαγμένες (π.χ. δέντρο < δένδρον, παλιός < παλαιός)
2) είτε από ξένες λέξεις,
τις οποίες δανείστηκε ο ελληνικός λαός από άλλες γλώσσες και διακρίνονται σε:
α) δάνειες, όταν προέρχονται από μη ελληνικές ρίζες (π.χ. σάντουιτς < αγγλική sandwich, λικέρ < γαλλική liqueur) και
β) αντιδάνεια, όταν προέρχονται από ελληνικές λέξεις που επιστρέφουν παραλλαγμένες μετά από τη διάδοσή τους σε άλλες γλώσσες (π.χ. διαμάντι < ιταλ. diamante < λατ. diamas < αρχ. αδάμας).
Β. Οι λόγιες λέξεις προέρχονται:
1) είτε από παλαιές αχρηστευμένες λέξεις,
τις οποίες οι λόγιοι, οι μορφωμένοι, τις επανέφεραν στο λόγο (π.χ. καθηγητής, κατάστημα)
2) είτε από νεόπλαστες λέξεις,
τις οποίες έπλασαν οι λόγιοι (π.χ. αστεροσκοπείο, τηλεόραση).
- - - - -
Ο σχηματισμός των λέξεων της νεοελληνικής γλώσσας έγινε:α) είτε με την παραγωγή μιας λέξης από μια άλλη λέξη
β) είτε με τη σύνθεση μιας λέξης από δύο άλλες λέξεις.
Α. Στην παραγωγή των λέξεων,
ριζική ονομάζεται η λέξη που δεν προέρχεται από κάποια άλλη (π.χ. άστρο, δέντρο),
παράγωγη ονομάζεται η λέξη που προέρχεται από κάποια άλλη λέξη, την πρωτότυπη, αν προστεθεί στο θέμα της μια παραγωγική κατάληξη (π.χ. λαμπ-τήρας < λάμπω, τραπεζ-ικός < τράπεζα).
Β. Στην σύνθεση των λέξεων,
σύνθετη ονομάζεται η λέξη που σχηματίζεται από δύο άλλες λέξεις, το α΄ συνθετικό και το β΄ συνθετικό, αν ενωθούν τα θέματά τους (π.χ. ανεμόβροχο < άνεμος + βροχή, κρασοπότηρο < κρασί + ποτήρι).
- - - - -
Στο παρόν απάνθισμα αναλύεται ετυμολογικά η ιστορική διαδρομή διαφόρων επιλεγμένων λέξεων, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον είτε λόγω της σημασιολογικής τους εξέλιξης είτε λόγω της καταγωγής τους από λέξεις που συχνά δεν υποψιάζεται κανείς εύκολα.Προστέθηκαν, επίσης, πίνακες με ιδιαίτερες κατηγορίες λέξεων (όπως τα γράμματα του αλφαβήτου, τα ονόματα των μηνών, των χημικών στοιχείων, τα κύρια ονόματα, τα τοπωνύμια και εθνωνύμια), με σκοπό την ευκολότερη αναζήτηση και απομνημόνευση.
Είναι συγκινητικό να ανακαλύπτει κανείς μέσα στο γενεαλογικό δένδρο μιας λέξης την ιδιαίτερη ιστορία που μπορεί αναπάντεχα να κρύβει, την μνήμη τόσων γενεών μυστηριακά διατηρημένη μέσα στον αρμό των συλλαβών της. Και είναι συγκλονιστικό να διαπιστώνεις, τελικά, μέσα από αυτή την ενασχόληση τον πλούτο, την αφομοιωτική ικανότητα αλλά κυρίως την χαρισματική διάσταση και ευελιξία που διαθέτει η ελληνική γλώσσα.
